જ્યારે આધુનિક વિજ્ઞાને ખોરાક, સ્વાસ્થ્ય અને સુખાકારી વચ્ચેના સંબંધોને ઉજાગર કરવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે જૈન ધર્મ પહેલાથી જ સભાન આહારના માર્ગે માઇલો આગળ વધી ગયો હતો. કરુણા અને અહિંસામાં ઊંડા મૂળ ધરાવતી જૈન આહાર પદ્ધતિ ફક્ત આધ્યાત્મિક નથી - તે વૈજ્ઞાનિક રીતે યોગ્ય છે, અને આજે, સંશોધકો ધીમે ધીમે જૈન સાધુઓ અને શાસ્ત્રોએ સદીઓથી જે ઉપદેશ આપ્યો છે તેનાથી આગળ વધી રહ્યા છે.

A. જૈન ભોજનના મૂળ - ભગવાન મહાવીર અને તીર્થંકરો

જૈન ખાનપાનનો પાયો વર્તમાન સમય ચક્રના 24મા અને છેલ્લા તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશોમાંથી આવે છે , જેઓ 599 બીસીઇ થી 527 બીસીઇની આસપાસ જીવ્યા હતા. તેઓ જૈન ધર્મના પ્રણેતા નહોતા, પરંતુ તેમણે પહેલાના તીર્થંકરો દ્વારા નિર્ધારિત પ્રથાઓને ફરીથી સ્થાપિત અને વ્યવસ્થિત કરી, જેનાથી તે લોકો માટે સુલભ બની.

B. આ આહાર નિયમો વૈજ્ઞાનિક રીતે કોણે રચ્યા?

આચાર્ય કુંદકુંડ (1લી સદી સીઇ)

એક આદરણીય જૈન સાધુ અને દાર્શનિક, તેમણે સમયસાર અને પ્રવચનસાર જેવા ગ્રંથો લખ્યા, જે સમજાવે છે કે ખોરાક કર્મ, આત્માની શુદ્ધતા અને આંતરિક સ્પંદનોને કેવી રીતે અસર કરે છે. તેમના ઉપદેશોએ સંકેત આપ્યો હતો કે ખાતી વખતે કરવામાં આવતા સૂક્ષ્મ નુકસાન પણ કર્માત્મક અસરો કરી શકે છે - જે બાબતને વિજ્ઞાને તાજેતરમાં જ માઇક્રોબાયોલોજી અને ઇકોલોજી દ્વારા માન્યતા આપી છે.

આચાર્ય હેમચંદ્ર (12મી સદી સીઇ)

બહુપત્નીત્વવાદી અને જૈન વિદ્વાન, હેમચંદ્રએ માત્ર ધર્મ પર જ નહીં પરંતુ દવા, યોગ, વ્યાકરણ અને ખાદ્ય નીતિશાસ્ત્ર પર પણ વ્યાપકપણે લખ્યું. પોષણ વિજ્ઞાન શરૂ થયું તે પહેલાં સદીઓ પહેલાં તેમણે સંતુલિત ખોરાક, નૈતિક આહાર અને આરોગ્ય-કેન્દ્રિત પસંદગીઓની હિમાયત કરી હતી.

C. જૈન ખોરાકનું વૈજ્ઞાનિક પાસું

૧. અહિંસા (અહિંસા) અને વનસ્પતિ આધારિત આહાર

જૈન ધર્મ સંપૂર્ણપણે શાકાહારી આહારને પ્રોત્સાહન આપે છે જેમાં બટાકા, ડુંગળી અને લસણ જેવા મૂળ શાકભાજીનો પણ સમાવેશ થતો નથી. આધુનિક અભ્યાસોએ હવે પુષ્ટિ આપી છે કે વનસ્પતિ આધારિત આહાર હૃદય રોગ, કેન્સર અને ડાયાબિટીસના જોખમો ઘટાડે છે , સાથે સાથે પર્યાવરણને અનુકૂળ પણ છે. અહિંસાનો આ પ્રાચીન જૈન સિદ્ધાંત માત્ર પ્રાણીઓના જીવનનું રક્ષણ જ નથી કરતો પણ આજના ટકાઉ જીવન લક્ષ્યો સાથે પણ સુસંગત છે.

2. મૂળ શાકભાજી ટાળવા - એક સૂક્ષ્મજીવવિજ્ઞાનિક સમજ

જૈનો ભૂગર્ભ શાકભાજી ટાળે છે કારણ કે તેમને ઉખેડી નાખવાથી ઘણા નાના જીવોને નુકસાન થાય છે. રસપ્રદ વાત એ છે કે, આધુનિક સૂક્ષ્મજીવવિજ્ઞાન સાબિત કરે છે કે માટી અને મૂળ શાકભાજી હજારો સૂક્ષ્મજીવાણુઓ અને બેક્ટેરિયા ધરાવે છે . યોગ્ય સ્વચ્છતા વિના તેમને ખાવાથી આંતરડાના સ્વાસ્થ્ય પર અસર પડી શકે છે. ઉપરાંત, માટીના કુદરતી ઇકોસિસ્ટમને ખલેલ ન પહોંચાડવાનો સૂક્ષ્મ વિચાર જૈનોને માઇક્રોસ્કોપની શોધ થઈ તે પહેલાં જ ખબર હતી.

૩. સૂર્યાસ્ત પહેલાં ખાવું - આધુનિક કાલક્રમવિજ્ઞાન

જૈનો પરંપરાગત રીતે સૂર્યાસ્ત પહેલાં ભોજન કરે છે, જેને "સાંજ પહેલાં ભોજન" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે . આજે, કાલબાયોલોજી (શરીર ઘડિયાળોનું વિજ્ઞાન) સૂચવે છે કે મોડું ભોજન કરવાથી ચયાપચય અને ઊંઘના ચક્રમાં વિક્ષેપ પડે છે. અભ્યાસો સાબિત કરે છે કે વહેલું ભોજન કરવાથી પાચનતંત્ર, વજન નિયંત્રણ અને હોર્મોનલ સંતુલનમાં મદદ મળે છે. જૈન ઋષિઓ પહેલાથી જ સમજી ગયા હતા કે શરીરની લય કેવી રીતે કાર્ય કરે છે - વિજ્ઞાને તેને નામ આપ્યું તે પહેલાં.

૪. ઉપવાસ અને ડિટોક્સિફિકેશન

ઉપવાસ અને સાદા આહાર એ જૈન સંસ્કૃતિના અભિન્ન અંગો છે. વિજ્ઞાન હવે સમયાંતરે ઉપવાસ અને ડિટોક્સના ફાયદાઓને ઓળખે છે. પાચનમાં સુધારો કરવાથી લઈને રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારવા સુધી, ઉપવાસ શરીરને સમારકામ અને કાયાકલ્પ કરવાની મંજૂરી આપે છે. સમયાંતરે ઉપવાસ (ઉપવાસ, એકાસન) ની જૈન પ્રથા વૈજ્ઞાનિક તર્ક દ્વારા સમર્થિત કુદરતી ડિટોક્સ પદ્ધતિથી ઓછી નથી.

ડી. જૈન ખોરાક - ફક્ત ધર્મ જ નહીં, પણ કાલાતીત વિજ્ઞાન

હજારો વર્ષ પહેલાં સંશોધન અને જર્નલો, જૈન આચાર્યો અને પ્રાચીન ગ્રંથોએ અંતર્જ્ઞાન, અવલોકન અને આંતરિક જ્ઞાન દ્વારા આગાહી કરી હતી તે આજે વિજ્ઞાન સાબિત કરી રહ્યું છે. જૈન ખોરાક ફક્ત નુકસાન ટાળવા વિશે નથી - તે સંતુલિત, સ્વચ્છ અને સભાન આહારની સંપૂર્ણ વૈજ્ઞાનિક પ્રણાલી છે.

હવે સમય આવી ગયો છે કે આપણે એ સ્વીકારીએ કે જૈન ધર્મ માત્ર એક ધર્મ નથી, તે જીવન જીવવાની એક રીત છે - એક એવું જીવન જે પ્રકૃતિ, શરીર વિજ્ઞાન અને સાર્વત્રિક કરુણા સાથે સુમેળમાં રચાયેલ છે.